Społeczna dyskursywizacja terminów naukowych na przykładzie wybranej nomenklatury z zakresu Gender Studies. Przypadki polski a rosyjski. Część 1

Abstract

The aim of this paper is to present the impact of discourse social practices on the content of scientific terms. Chosen nomenclature such as: gender (ru. гендер), homosexuality (pl. homoseksualizm; ru. гомосексуализм / гомосексуальность), LGBT (ru. ЛГБТ ) is researched. First, the methodological frame is established (discourse analysis), which is followed by a description of Gender Studies and the significance of the researched terms. With this background, it is analyzed how the non-scientific interest in the terms proper for Gender Studies was forming. Subsequently, the main actors of the debates concerning Gender Studies and basic argumentation schemas are pointed out. 1 Część 2 artykułu będzie opublikowana w zeszycie 2/2021. 8 Ewelina Woźniak-Wrzesińska, Magdalena Zakrzewska-Verdugo 1. Przedmiot, cel badań W ostatnim czasie zarówno na gruncie polskim, jak i rosyjskim podejmowanie tematu płciowości wiąże się z nie lada ryzykiem. Kulturowo usankcjonowane normy i wyobrażenia dotyczące ról społecznych kobiety, mężczyzny, a także kształtu rodziny i zadań stawianych przed nią modelują dyskurs społeczny dotyczący tożsamości płciowej. Nic więc dziwnego, że rozpowszechnianie wiedzy z zakresu Gender Studies wywołuje pełną emocji dyskusję publiczną (po stronie polskiej2 i rosyjskiej), a nawet działania polityczne (po stronie rosyjskiej)3. W publicznych debatach dochodzi tym samym do starcia między dyskursem naukowym a nienaukowym dyskursem społecznym. Wskutek „walki semantycznej” [Felder 2006, za: Czachur 2011, 84] neutralne terminy naukowe zyskują konotacje i zaczynają suponować określone wartości. Warto w tym miejscu postawić pytanie badawcze, czy i w jaki sposób społeczny dyskurs modeluje ten naukowy. Przypomnijmy, że Andrzej W. Nowak, Krzysztof Abriszewski i Michał Wróblewski zakładają, iż szczególnym wyzwaniem jest rozpowszechnienie wiedzy kontrowersyjnej. Do takiej zaliczają właśnie teorie z zakresu Gender Studies. Mniemają przy tym, że obieg wiedzy społecznie trudnej do przyjęcia następuje zgodnie z pewnym schematem. Autorzy monografii Czyje lęki... modyfikują model krążenia i powstawania teorii Brunona Latoura [2013, 113-148], rezygnując z jednokierunkowego przemieszczania się koncepcji naukowych – z instytucji do debaty publicznej – na rzecz migracji dwukierunkowej. Mianowicie – spór o wiedzę kontrowersyjną rozgrywa się nie tylko między konkurencyjnymi teoriami, czyli wewnątrz instytucji (jak u Latoura), lecz także pomiędzy dyskursem społecznym a wiedzą instytucjonalną, co ma niebagatelny wpływ na społeczny obraz teorii naukowej i niekiedy wręcz na nią samą [Nowak, Abriszewski, Wróblewski 2016, 66-75]. O takiej analogii może być tak samo mowa w przypadku polskiego oraz rosyjskiego dyskursu genderowego. W niniejszym artykule przyglądamy się więc dyskursywnemu nacechowaniu wybranych polskich i rosyjskich terminów naukowych, takich jak: gender (гендер), homoseksualizm (гомосексуализм / гомосексуальность ), LGBT (ЛГБТ ). Wychodzimy przy tym z założenia, że treści emotywne są wtórne do neutralnych, a w dyskursie społecznym „stanowią czynnik determinujący (...) strukturę pojęć” [Krzeszowski 1997, 9]. W takim razie: 1) badamy sposoby społecznego profilowania nienacechowanego terminu naukowego w dyskursie nienaukowym i 2) zastanawiamy się, czy owo społeczne profilowanie wpływa na dyskurs naukowy. Z pierwszym zadaniem mierzymy się, wykorzystując 2 Dość wspomnieć o wypowiedziach z czerwca 2020 r. polskich polityków – prezydenta RP Andrzeja Dudy: „próbuje się nam wmówić, że LGBT to ludzie. A to jest po prostu ideologia”, posła do Parlamentu Europejskiego Joachima Brudzińskiego: „Polska bez LGBT jest najpiękniejsza” czy posła na Sejm RP Przemysława Czarnka: „osoby LGBT nie są równe normalnym ludziom”. 3 Więcej na ten temat w p. 4 niniejszego przyczynku. Społeczna dyskursywizacja terminów naukowych... 9 niektóre osiągnięcia niemieckiej lingwistycznej analizy dyskursu [Czachur, Miller 2012; Czachur 2016; Smykała 2016]. Drugie wykonujemy z kolei, sprawdzając publikacje naukowe z zakresu Gender Studies i weryfikując ich charakter. O ile pierwsze zadanie przedstawiamy w sposób analityczny, o tyle drugie ujmujemy syntetycznie, w zakończeniu drugiej części szkicu (zob. „Acta Neophilologica” 2021, z. XXIII/2). 2. Tło metodologiczne Wiadomo, że w dyskursie społecznym dochodzi do „ścierania się” [Czachur 2011, 87] / „negocjowania” [Czachur, Kulczyńska, Kumięga 2016, 9] / „narzucania” [Spieß 2010, 201] znaczeń. Wspomniana „walka semantyczna” toczona jest za pomocą języka na jego trzech dyskursywnych poziomach. Zgodnie z DIMEAN – Diskurslinguistische Mehr-Ebenen-Analise (wielopłaszczyznową analizą lingwistyki dyskursu) w badaniu tak skomplikowanego zjawiska uwzględnia się: I. płaszczyznę intratekstualną (np. leksykę), II. płaszczyznę transtekstualną (np. ideologie, mentalność, historyczność), III. działania aktorów [zob. szerzej Spitzmüller, Warnke 2011, por. Czachur, Miller 2012]. Należy przy tym pamiętać, że model badania dyskursu ma charakter synkretyczny, właściwy dla poszczególnych analiz. Za każdym razem jest bowiem aktualizowany i dostosowywany do celów, jakie przyświecają naukowcom, ponieważ to właśnie zadanie badawcze podpowiada, jak obchodzić się z danymi [zob. Wengeler 1997; Spitzmüller, Warnke 2011]. Nic dziwnego, że w badaniach dyskursu postuluje się transparentność wywodu oraz deklaratywność [zob. szerzej Czachur, Miller 2012]. W treści niniejszego artykułu sprawdzamy, jak w dyskursie społecznym profilowane są pojęcia wybranych terminów naukowych. W takim razie w danym dyskursie, badamy przede wszystkim leksykalny aspekt płaszczyzny intratekstualnej na tle transtekstualnej. Wykorzystujemy przy tym narzędzia komputerowe (Google Trends), które pozwalają nam zweryfikować tendencje nienaukowców do używania (wyszukiwania) analizowanych przez nas terminów (płaszczyzna I – intratekstualna) i zastanawiamy się, na ile owo zainteresowanie profiluje dyskurs genderowy – najpierw społeczny, później naukowy (płaszczyzna II – transtekstualna). Nie pomijamy przy tym głównych aktorów dyskursu (płaszczyzna III – działania aktorów), czyli osób publicznych oraz środków masowego przekazu. Tak zaprojektowane analizy obejmą każdą z płaszczyzn, choć skupią się na jednej z nich, co nie jest sprzeczne z postulatami Spitzmüllera i Warnkego [2011, 39 za: Czachur, Miller 2012, 38]. Jesteśmy przy tym świadome tego, iż dogłębną i panoramiczną charakterystykę społecznej dyskursywizacji interesujących nas terminów, zwłaszcza 10 Ewelina Woźniak-Wrzesińska, Magdalena Zakrzewska-Verdugo w ujęciu porównawczym (a to niniejsze ma charakter raczej zestawienia, przy czym za wyjściowy należy uznać przypadek polski) da się zamknąć w obszernej monografii. W prezentowanym artykule chcemy jedynie zarysować horyzont rozpoczętych przez nas badań. 3. Badania genderowe i podstawowe terminy z zakresu Gender Studies w polskim i rosyjskim dyskursie naukowym Rozróżnienie płci biologicznej (sex) i płci społeczno-kulturowej (gender) datuje się na 1935 roku, kiedy zwróciła na nie uwagę antropolog kulturowy, Margaret Mead [Шишловa 2013]. Gender Studies jako interdyscyplinarne badania sięgają genezą dopiero lat 70. XX wieku. Zakłada się, że jako specjalność wiedzy powstały wskutek rozwoju feminizmu akademickiego. O ile w tych drugich podejmuje się zagadnienia kobiecości, o tyle w pierwszych gra toczy się o tożsamość płciową. Badania genderowe wyrastają z konstruktywistycznych teorii na temat tożsamości człowieka i są pokłosiem odkrycia innej niż esencjalna wizji świata [EG, 248]. Esencjalizm zakłada, że człowiek jest istotą mającą cechy dla niego typowe, przyrodzone wszystkim ludziom, czyli takie, które nie podlegają kulturowej konstrukcji – nie są bowiem narzucane. Konstruktywistyczne podejście zasadza się z kolei na przekonaniu, że człowiek (poszczególne elementy jego tożsamości) to istota, która jest konstruowana w ramach określonych praktyk społecznych. Badacz-konstruktywista zastanawia się, w jaki sposób dochodzi do powstawania płci społeczno-kulturowej (gender). Chodzi zatem o to, by rozważyć, za pomocą jakich form – tutaj zwłaszcza performatywów – konstruuje się atrybuty płci kulturowej. Nic zatem dziwnego, że badania genderowe mieszczą w sobie metodologie oraz teorie z zakresów: biologii, socjologii, a nawet językoznawstwa oraz literaturoznawstwa. Badacze z kręgu Gender Studies rozważają ponadto sposób konstruowania tożsamości płciowej i seksualnej w określonej społeczności, interesuje ich także literackie oraz językowe uzewnętrznianie się sex i gender [Seidman 2012]. Do podstawowych terminów tej specjalności – jak podaje Encyklopedia gender – należą: gender, homoseksualizm, LGBT [EG, 165]. Poniżej prezentujemy więc – pisząc na wyrost – naukowe prototypowe, a więc neutralne4, znaczenie wskazanych wyżej terminów, właściwych w pierwszej fazie polskich i rosyjskich Gender Studies. Wszystko po to, by były one tłem omawianej społecznej dyskursywizacji. 4 Z wyjątkiem określenia homoseksualizm, o czym piszemy dalej. Społeczna dyskursywizacja terminów naukowych... 11