Với sự phát triển của lịch sử Do Thái hiện đại, việc khám phá lịch sử và bản sắc của người Do Thái dần dần được đào sâu trên quy mô toàn cầu. Quá trình này không chỉ bao gồm việc đánh giá lại các tài liệu cổ mà còn tìm cách lồng ghép lịch sử vào các vấn đề đương đại. Các học giả về lịch sử Do Thái cổ đại, đối mặt với những thách thức đối với tín ngưỡng truyền thống, đã cố gắng giải thích và định hình lại bản sắc Do Thái từ góc độ lịch sử. Cuộc khám phá này đã gây ra những thay đổi sâu sắc về hệ tư tưởng.
Lịch sử truyền miệng của người Do Thái cổ đại và bộ sưu tập lịch sử trong Midrash và Talmud chứng tỏ tầm quan trọng mà họ gắn liền với các ghi chép lịch sử. Tuy nhiên, những hồ sơ này thường nhằm mục đích hỗ trợ niềm tin tôn giáo hơn là nghiên cứu học thuật độc lập. Với sự phát triển của công nghệ in ấn, người Do Thái bắt đầu xuất bản nhiều tài liệu hơn về lịch sử của họ. Những tài liệu này không chỉ khám phá lịch sử tôn giáo mà còn đề cập đến bản sắc và nhận thức về bản thân của người Do Thái.
Các tác phẩm của các học giả lịch sử Do Thái, đặc biệt là trong Thời đại Khai sáng, bắt đầu thách thức những niềm tin truyền thống trong quá khứ và sử dụng lịch sử như một công cụ để thay đổi chính trị và xã hội.
Trong thời kỳ Phục hưng và Khai sáng, các học giả Do Thái đã xem xét lại lịch sử và niềm tin của chính họ. Mircea Eliade từng định nghĩa Do Thái giáo là một "tôn giáo lịch sử", trong khi Yerushalmi đưa ra một quan điểm khác, tin rằng người Do Thái quan tâm nhiều hơn đến lịch sử thiêng liêng và ý nghĩa của việc giải thích lịch sử. Các sử gia Do Thái thời kỳ này không còn chạy trốn lịch sử nữa mà coi đó là cơ hội để thách thức và thay đổi.
Vào thời Trung Cổ, các nhà chức trách Talmudic có thái độ dè dặt về việc viết lịch sử, điều này ảnh hưởng đến sự phát triển của việc viết lịch sử. Tuy nhiên, cùng với những thay đổi của xã hội và sự tiến bộ về tư tưởng, quan điểm về lịch sử cũng dần thay đổi. Một số học giả Do Thái đã thách thức hơn nữa niềm tin tôn giáo truyền thống bằng cách kết hợp các văn bản cổ với triết học hiện đại để tái tạo lại các câu chuyện về lịch sử Do Thái.
Lịch sử không còn được coi là một môn học vô nghĩa mà là một cách để hiểu bản thân và đã trở thành một công cụ quan trọng để người Do Thái phản kháng và suy ngẫm trong những thời điểm khó khăn.
Khoảng 90% người Do Thái sống trong thế giới Hồi giáo trong thời Trung Cổ, nơi cung cấp tư liệu phong phú cho sự hình thành lịch sử Do Thái. Từ Andalusia đến Iraq, người Do Thái đã sản xuất và tiêu thụ một khối lượng lớn tác phẩm lịch sử hình thành nên các mối quan hệ đan xen về mặt xã hội và văn hóa. Tuy nhiên, với sự gia tăng của quá trình thế tục hóa, vị thế của văn bản lịch sử đã dần được nâng cao, trở thành một công cụ quan trọng để hiểu bản sắc và văn hóa.
Việc trục xuất người Do Thái vào thế kỷ 15 đã đẩy nhanh sự phát triển của lịch sử Do Thái. Những trải nghiệm bi thảm này đã khiến người Do Thái suy ngẫm về bản sắc và lịch sử của chính mình. Xu hướng tư tưởng này lan rộng đến Ý và Đế quốc Ottoman cùng với những người Do Thái lưu vong. Trong bối cảnh này, các học giả Do Thái bắt đầu viết lịch sử, truy tìm di sản và bản sắc của họ, từ đó phát triển một câu chuyện lịch sử mới nhằm chống lại áp bức và bất công.
Ghi chép của lịch sử không chỉ là sự nhìn lại quá khứ mà nó còn là sức mạnh cho tương lai và trí tuệ giúp người Do Thái sống sót trước sự đàn áp.
Sau khi bước vào thế kỷ 16, sự phát triển của lịch sử Do Thái bắt đầu nhận được sự chú ý, đặc biệt là ở Ý. Các học giả Do Thái khám phá các lĩnh vực ngoài tôn giáo, theo đuổi các biểu hiện văn hóa đa dạng như y học, âm nhạc và khoa học. Các tác phẩm lịch sử từ thời điểm này, chẳng hạn như "Phả hệ" của Zacuto và "Thung lũng khóc" của ha-Cohen, phản ánh nỗ lực của người Do Thái trong việc tìm ra ý nghĩa riêng của họ trong lịch sử và đóng một vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy nhận thức về bản sắc Do Thái.
Theo thời gian, những cuộc khám phá của các học giả lịch sử Do Thái tiếp tục thách thức những niềm tin truyền thống hiện có. Những học giả này không chỉ là người ghi chép về quá khứ mà còn là tác nhân của sự thay đổi đương thời. Các bài viết của họ đã truyền cảm hứng cho nhiều suy tư sâu sắc về bản sắc, tôn giáo và văn hóa. Tất cả những điều này khiến chúng ta phải suy nghĩ: Làm thế nào chúng ta có thể vừa giữ được sự tôn trọng truyền thống vừa tiếp tục thách thức và đổi mới trước những thay đổi của lịch sử?