Bart Verkuil

Omgaan met stress en burnout

Stress is vaak erg nuttig. Wie kent niet de gezonde spanning die voorafgaat aan het leveren van een belangrijke prestatie? Door de stress presteer je dikwijls net iets beter. Diezelfde stress zorgt er voor dat je in gevaarlijke situaties de kracht vindt om in actie te komen: om te vluchten of om je te verdedigen. Stress speelt dus een duidelijke rol in ons vermogen te overleven. Maar soms lukt het niet om stress om te zetten in actie. De spanning maakt dan geen plaats voor voldoening of opluchting, maar blijft langdurig hangen. Dat is vervelend en kan ook gevaarlijk zijn. Die ongezonde stress kost namelijk veel energie en kan uiteindelijk leiden tot overspanning, burnout en zelfs depressie. In deze bijdrage zetten we op een rij wat bekend is over het ontstaan van ongezonde stress, wat de gevolgen zijn voor de omgeving en wat er aan gedaan kan worden.

1 Wat is er met de patiënt aan de hand

Stress is onderdeel van oeroude overlevingsmechanismen en helpt mensen om snel te reageren op bedreigende situaties. Er bestaan twee vormen van stress: gezonde en ongezonde stress. Gezonde stress helpt om goed te presteren en is kortdurend. Wanneer de stressreactie aanhoudt, kan dit leiden tot lichamelijke en psychische klachten. We spreken dan van ongezonde stress. Stressvolle gebeurtenissen zijn op te delen in alledaagse problemen, levensgebeurtenissen en traumatische ervaringen. Het effect van stress op de lichamelijke en psychische gezondheid hangt af van de intensiteit, de duur en de manier waarop mensen deze stress hanteren.

4 Wat betekenen ongezonde stress en burnout voor patiënt en omgeving

Ongezonde stress en burnout hebben vaak een negatieve invloed op relaties met anderen (zoals de partner). Misschien raakt iemand teruggetrokken en in zichzelf gekeerd of juist prikkelbaar. Anderen weten soms niet dat hij last heeft van ongezonde stress of maken zich juist zorgen. Door ongezonde stress en burnout presteert iemand ook minder op het werk, tot hij uiteindelijk misschien tijdelijk helemaal niet meer kan werken. Als de patient niet meer kan werken en zich ziek meldt, volgen er gesprekken met de bedrijfsarts en leidinggevende. Gezamenlijk worden de oorzaken van de klachten geanalyseerd en wordt een plan van aanpak opgesteld. Om herhaling te voorkomen, moet er iets veranderen. Veranderingen kunnen nodig zijn in de werkomstandigheden en misschien zelfs van de baan of werkgever, maar ook in de eigen manier van denken en doen.

6 Hoe kan de patiënt zijn weerbaarheid tegen ongezonde stress en burnout vergroten

Het vermeerderen van positieve emoties kan mensen weerbaarder maken tegen ongezonde stress. Er zijn verschillende manieren om positieve emoties te vermeerderen. Wie zichzelf concrete, realistische en meetbare doelen stelt, heeft meer kans om deze doelen te bereiken. Daardoor worden ook meer positieve emoties ervaren. Niet-realistische gedachten over zichzelf of over anderen kunnen ervoor zorgen dat iemand zichzelf te weinig of juist te veel doelen stelt. Daardoor worden minder of slechts een deel van de doelen bereikt en ervaart men minder positieve emoties. De omgeving kan een bron van positieve emoties zijn (bijvoorbeeld steun van vrienden en familie). Ook het opzoeken van de natuur kan positieve emoties oproepen. Andere bronnen van positieve emoties zijn het denken in oplossingen in plaats van problemen, het geven en ontvangen van complimenten en het verbeteren van de lichamelijke fitheid.

3 Hoe heeft het zo ver kunnen komen

Gezonde stress wordt ongezond als de stress lang aanhoudt, bijvoorbeeld door piekeren. De interpretatie van een gebeurtenis bepaalt of een gebeurtenis stress oplevert. Als iemand denkt dat een gebeurtenis belangrijke doelen bedreigt en niet met die gebeurtenis kan omgaan, interpreteert hij deze als stressvol. De persoonlijkheid speelt een belangrijke rol in het ontstaan van stress. Wie bijvoorbeeld van nature erg onzeker is, denkt sneller dat hij niet kan omgaan met een gebeurtenis en ervaart vaker stress. Een goede lichamelijke conditie kan bescherming bieden tegen stress. Ongezonde stress op het werk kan leiden tot een burnout. Iemand is dan erg moe, cynisch en onzeker over wat hij kan.

5 Wat kan de patiënt doen tegen ongezonde stress en burnout

Er zijn diverse technieken waarmee mensen ongezonde stress kunnen voorkomen en bestrijden. Eerst moet echter ingezien en geaccepteerd worden dat er hinder door ongezonde stress aanwezig is. De energiebalans kan worden hersteld met het uitvoeren van meer plezierige activiteiten. Het bijhouden van een energiedagboek is daarbij een goed hulpmiddel. Ontspanningstechnieken zijn een manier om lichamelijke spanning te verminderen. Deze praktische oefeningen zijn vaak vrij eenvoudig uit te voeren. Met cognitieve technieken kan men onderzoeken welke gedachten, verwachtingen en opvattingen iemand gestrest maken. Als deze gedachten niet realistisch zijn, kunnen ze geleidelijk worden vervangen door gedachten die wel realistisch zijn. Door de assertiviteit te vergroten, krijgt iemand meer invloed op de omstandigheden. Wie goed nee kan zeggen tegen verzoeken van collega’s, voorkomt een te grote werkbelasting.

2 Hoe kan de huisarts stress en burnout herkennen en behandelen

Burnout is een ernstige en langdurige vorm van werkgerelateerde overspannenheid. Mensen met burnout komen soms met enige vertraging in contact met de huisarts en burnout is voor de huisarts niet altijd direct te herkennen. Bij de presentatie kan een patient met burnout opvallende veranderingen vertonen op vier dimensies: fysiek, emotioneel, in denken en in gedrag. De huisarts gaat bij het stellen van de diagnose burnout anders te werk dan de psycholoog. Bij overspannenheid en burnout kan de huisarts een inventarisatie maken van de factoren die aan het ontstaan ervan hebben bijgedragen. Er zijn diverse vragenlijsten voor de diagnose voorhanden. Burnout kan in de presentatie door de patient verward worden met andere ziektebeelden. Wanneer er sprake is van burnout kan de huisarts, in samenspraak met de patient, besluiten tot ziekmelding. Vervolgens wordt een plan van aanpak geformuleerd. Vanuit de eerste lijn zijn er voor de huisarts verschillende mogelijkheden om een patient met burnout te verwijzen voor verdere hulp.

Hoe verhoog ik mijn weerbaarheid tegen ongezonde stress en burnout

In het vorige hoofdstuk hebben we het voornamelijk gehad over het verminderen van ongezonde stress en burnout. In dit hoofdstuk bespreken we vaardigheden die je helpen om weerbaarder te worden tegen ongezonde stress en deze klachten helpen te voorkomen. We gaan vooral in op hoe je positieve emoties kunt vermeerderen. Steeds meer onderzoekers raken er namelijk van overtuigd dat naast het verminderen van negatieve emoties, het belangrijk is om te leren hoe je positieve emoties kunt vergroten. Deze positieve emoties, zoals interesse, plezier en geluk, maken je weerbaarder tegen ongezonde stress.

Wat kun je doen tegen ongezonde stress en burnout

In dit hoofdstuk staat een overzicht van de belangrijkste technieken waarmee je ongezonde stress kunt hanteren of bestrijden, ook wel ‘stressmanagementtechnieken’ genoemd. We gaan achtereenvolgens in op: het herstellen van je energiebalans, ontspanningstraining, cognitieve technieken, het vergroten van assertieve vaardigheden en mindfulness en meditatie. Van elke techniek wordt een korte beschrijving gegeven.

Wat betekenen ongezonde stress en burnout voor mij en mijn omgeving

Een burnout ontstaat niet van de ene dag op de andere. Het is eerder een proces van maanden en jaren, dan van dagen. In de loop van de tijd geeft je lichaam steeds vaker signalen af dat het niet goed gaat. Je voelt je vaker vermoeid, je kunt je steeds minder goed concentreren, of je wordt prikkelbaar. Je dagelijkse bezigheden kosten je steeds meer energie. In plaats van uitdagingen, zie je alleen maar verplichtingen. Je hebt het gevoel dat je wordt geleefd en ervaart geen controle meer over je dagelijkse leven.