Jaap van der Stel

Evolution of Mental Health and Addiction Care Systems in Europe

In all European countries there are institutions for mental health care and addiction treatment. The way in which they have developed, however, is different in each country. In addition, institutions for mental health care and substance abuse treatment have evolved mostly independently of each other. This hinders an integrated treatment for people with both addiction and other mental disorders.

Eigen schuld eerst

SamenvattingKoot en Bie waren meesters in de absurdistische overdrijving. Daarmee leerden ze Nederland vijfentwintig jaar lang op een andere manier kijken naar gezagsdragers, deskundigen en andere, tot dan toe ‘normale’ mensen.

Taal en context

Recentelijk publiceerde de Raad voor de Volksgezondheid en Samenleving (RVS) een rapport over het belang van aandacht voor de context en het relativeren van de doorslaggevende rol van richtlijnen en protocollen (Raad voor de Volksgezondheid en Samenleving 2017). De invloed van voorzitter Pauline Meurs laat zich gelden. Aandacht voor de context is in de praktijk natuurlijk allang gaande. Er zijn weinig hulpverleners die zich werkelijk nauwgezet aan richtlijnen en protocollen houden. Het is maar de vraag of de meerderheid ooit kennis heeft genomen van al die papieren. En de dikke pakken zorgstandaarden die nu worden samengesteld zullen eveneens weinig gelezen worden. In zoverre is het rapport van de RVS mosterd na de maaltijd. Aan de andere kant is het goed dat een gezaghebbend orgaan het belang van de aandacht voor contextuele aspecten van de zorg onder ogen ziet. Het rapport mag natuurlijk niet als een vrijbrief worden opgevat. Er zijn goede redenen geweest om richtlijnen op te stellen – het heeft mensenlevens gescheeld! – en nieuwe redenen dienen zich wel weer aan. Daarom is het verstandig om het kind niet met het badwater weg te gooien en vanaf nu de aandacht voor de context te prioriteren, en slechts met een schuin oog naar de evidentie te kijken. In Nederland is men helaas vaak geneigd om van het ene naar het andere uiterste te schieten. Ik stel voor de focus op contextuele aspecten expliciet te maken, door dit thema te integreren in richtlijnen, protocollen en zorgstandaarden. Het rapport komt evenwel op een juist moment. De aandacht voor de sociale en fysieke omgeving van mensen in verband met verhoogde kwetsbaarheid voor aandoeningen is toegenomen. Alles is een systeem, en een basiskenmerk van systemen is dat ze een omgeving hebben en daarmee interacteren. In dit verband zien we ook meer aandacht voor het terugbrengen van de zorg naar de dagelijkse leefomgeving van mensen. Wijkgericht werken en het sociale domein zijn in opmars. Iedereen is anders en dat hangt mede samen met de specifieke context

Drank, waar waren we gebleven?

In 1904 publiceerden Anthony Don en Theodorus van der Woude hun vermaarde Het boek van den alcohol. Het was het eerste boek in het Nederlands geschreven dat het alcoholvraagstuk op een wetenschappelijke manier belichtte. Natuurlijk was de alcoholwetenschap ruim honderd jaar geleden niet zo ver ontwikkeld als nu. Maar we moeten ons niet vergissen: ook in die tijd werd er veel onderzoek gedaan en werden de resultaten op internationale congressen besproken. De drankbestrijding was in de tweede helft van de negentiend eeuw ver gevorderd. Zij was, naast de arbeidersbeweging, een van de eerste grote sociale bewegingen die groepen en landen over de hele wereld met elkaar verbonden. Sinds dit boek is eigenlijk in het Nederlands nooit meer een publicatie verschenen waarin zoveel verschillende aspecten van alcohol – de productie, de handel, het gebruik, de gevolgen en hoe daarmee om te gaan – in samenhang met elkaar werden belicht. In de huidige tijd is specialisme troef. Het boek was de wetenschappelijke onderbouwing van de drankbestrijding die aan de vooravond stond van grote successen. De consumptie van alcohol ging met sprongen omlaag, de liberale overheid werd door de drankbestrijders gedwongen om de drankwetten telkens scherper te stellen. Het aantal gelegenheden waar alcohol kon worden gekocht of genuttigd nam zienderogen af en het aantal geheelonthouders steeg fors. In de boezem van deze beweging, die werd ondersteund door honderden lokale, sectorale (zoals spoorwegarbeiders) en nationale organisaties, ontstond de verslavingszorg. Deze richtten zich op de ‘restgroepen’, degenen die de moderne levenswijze, waarin voor alcoholmisbruik geen plaats was, niet zo snel konden bijbenen. De hulp gebeurde op basis van vrijwilligheid, maar er ontstond in de eerste decennia van de twintigste eeuw steeds meer animo voor steeds drastischer juridische maatregelen. Ideeën zoals een huwelijksverbod voor dronkaards, tot en met gedwongen sterilisatie om een bedorven nageslacht te voor-

Bouman versus Jellinek

SamenvattingVorig jaar bestond de Jellinek honderd jaar en dit jaar de Bouman. De huidige Jellinek is in 1909 begonnen als medisch consultatiebureau voor alcoholisme. De huidige Bouman startte in 1910 een vergelijkbaar bureau. De namen van Jellinek en Bouman werden verbonden aan de klinieken die het Amsterdamse consultatiebureau in 1960 en het Rotterdamse in 1961 oprichtten. Men was ontevreden over Hoog-Hullen en andere sanatoria, die bovendien ver weg lagen. Later werden de instellingen in zijn geheel Jellinek respectievelijk Bouman genoemd.

Belonen en straffen

SamenvattingIeder weldenkend mens snapt dat als je kinderen opvoedt, je ze beter kunt belonen voor gewenst gedrag dan ze te bestraffen als ze niet doen wat je zegt. Natuurlijk, sommige kinderen halen het bloed onder je nagels vandaan, en het liefst zou je ze willen ... Maar toch, ook op dit gebied is aangetoond dat wat je geneigd bent te doen niet altijd de beste optie is.

Verslaving en het zwarte gat

SamenvattingIk beschouw het als mijn missie vragen te stellen bij vanzelfsprekendheden, zoals het gebruik van begrippen of termen, en erover na te denken wat de mogelijke onbedoelde en ongewenste gevolgen ervan zijn. Aan woorden kleven allerlei betekenissen, herinneringen en emoties waarvan we ons vaak nauwelijks bewust zijn. Is dat erg? Soms wel en soms niet. Je kunt zeggen dat een woord maar een woord is, en dat het gaat om de goede bedoelingen en inzichten die zich daar achter verschuilen. Maar zo werkt het vaak niet, zeker niet in de psychiatrie of de verslavingszorg. Stigmatisering en mystificatie liggen op de loer en onbewust passen mensen - patiënten, familieleden en hulpverleners - zich aan bij de met een begrip verbonden houdingen en gedragingen. Dat remt de vooruitgang van de zorg en hindert de emancipatie van mensen met een psychische stoornis.

‘Stop the machine - start thinking’

SamenvattingSteeds als mensen een oplossing denken te hebben gevonden voor een probleem, creëert de implementatie daarvan alweer een nieuw probleem. Wie denkt dat iets ooit af komt, komt bedrogen uit. We streven naar perfectie, al bereiken we die nooit, of niet voor lang. Omdat mensen creatief en intelligent zijn, is dat niet zo’n probleem - een huis verbouwen is immers vaak leuker dan er alleen maar in wonen.

Zal de verslavingszorg blijven bestaan

SamenvattingIk stel mij regelmatig de vraag of iets moet of zal blijven bestaan. Alles verandert immers. Ik vervreemd me dan van datgene wat door iedereen als vanzelfsprekend wordt gezien. Zo heb ik mij in het verleden afgevraagd of de Riaggs moesten blijven bestaan. Nog voordat ik het antwoord wist, werden ze al opgeheven. Nu vraag ik mij geregeld af waarom de verslavingzorg als aparte sector moet overleven. Er zijn immers genoeg argumenten om deze sector te integreren in bijvoorbeeld de algemene ggz-voorzieningen. Ga zo maar door. Niemand dwingt mij om bij mezelf te rade te gaan of het voortbestaan van iets nog wel nuttig of noodzakelijk is. Het gaat vanzelf.

Spiritualiteit, religie en verslavingszorg

SamenvattingSpiritualiteit en religie gaan prima samen met het gebruik van psychoactieve stoffen. Christenen drinken al tweeduizend jaar rode wijn tijdens heilig avondmaal en eucharistie - het symboliseert het bloed van Christus. In allerlei culturen werden en worden in religieus getinte riten en rituelen psychoactieve stoffen gebruikt. Buitenaardse geesten lijken graag contact te zoeken met mensen wanneer die bedwelmd zijn door middelen die hun geest verruimen of voor zulk contact openstellen. In onze cultuur kwamen in de jaren zestig van de vorige eeuw drugs in zwang (bijv. lsd), die door hun ‘psychedelische’ werking een reis naar een spirituele wereld vergemakkelijkten.