Luk Bouckaert

Spiritualiteit als publieke zaak

Het is genoegzaam bekend hoe Levinas de oorsprong van de ethiek niet situeert in de vrijheid en gelijkheid van mensen maar in een sociale en morele betrokkenheid die aan de menselijke keuzevrijheid voorafgaat. Ethiek begint voor Levinas met het besef van een niet zelfgekozen verplichting. Ik ben ongevraagd verantwoordelijk voor de Ander die mijn vrijheid opvordert. De Ander is niet mijn gelijke maar heeft morele voorrang op het Zelf. Dit Levinasiaans standpunt staat haaks op wat vandaag in de publieke ruimte geldt als maatstaf voor een ethisch argument, met name de erkenning van autonomie en gelijke rechten. Is er een brug te slaan tussen het publieke, ethisch correcte denken en het verhaal van Levinas over de vreemde, altruistische oorsprong van de moraal? Is het wenselijk en mogelijk dat een ethiek die verwijst naar iets dat de autonomie van de mens radicaal overstijgt, ook in de publieke ruimte een stem en een betekenis krijgt? Deze vraag heeft me steeds bezig gehouden in de vele jaren dat ik werkzaam was in het domein van economie en ethiek. Want ook daar kan men dezelfde vraag stellen: zijn er in het economische denken en handelen herkenbare referenties te vinden aan wat we op een of andere manier een transcendent of spiritueel goed kunnen noemen? Soberheid, waaraan dit colloquium gewijd is, lijkt wel een geschikt thema. Soberheid verwijst immers enerzijds naar een spirituele houding van onthechting en ascese, die aan het eigenbelang wil verzaken en de blik op iets hogers wil richten. Anderzijds verwijst ze naar een aantal maatschappelijke en economische problemen die verband houden met het rationeel gebruik van middelen om duurzaam geluk en duurzame ontwikkeling te realiseren. Maar vooraleer het probleem van de soberheid als een spiritueel en economisch goed aan te pakken, wil ik eerst stilstaan bij de vraag: wat betekent spiritualiteit en in welke mate kunnen we haar als een publiek goed beschouwen? Deze vraag is om twee redenen relevant. Vooreerst omdat er een groeiende belangstelling is voor spiritualiteit in de samenleving. Ten tweede, omdat deze interesse wel erkend wordt maar terzelfdertijd herleid wordt tot een private keuze die – omdat ze een private aangelegenheid is – geen publieke zorg en bescherming vereist. In mijn eerste deel (punt een tot drie) blijf ik stilstaan bij de algemene vragen over spiritualiteit. In mijn tweede deel (punt vier en vijf) reflecteer ik over soberheid als levenskunst en maatschappelijk goed. Onderliggend gaat het in al deze eerder exploratieve reflecties over de complexe verhouding tussen spiritualiteit en rationaliteit.

Sociale verantwoordelijkheid en welzijnszorg

Dat sociale verantwoordelijkheid een waardevol maatschappelijk en moreel goed is, zal wel niemand betwisten. Dat er in profitinstellingen veel potentiele conflictstof is tussen sociale verantwoordelijkheid en het winststreven, ligt eveneens voor de hand. Maar waarom bijzondere aandacht vragen voor sociale verantwoordelijkheid in een sector die van nature gericht is op een sociale finaliteit, het welzijn van marginale, bedreigde, gekwetste groepen? Wat bedoelen we dan eigenlijk met sociale verantwoordelijkheid? En hoe staat het met de praktijk van deze verantwoordelijkheid in de welzijnsinstellingen? Ik zal in mijn bijdrage vooral stilstaan bij de betekenisverschuiving die het begrip sociale verantwoordelijkheid heeft doorgemaakt. Waar het in de jaren zestig vooral een politieke boodschap inhield, wordt het vandaag vaak gekoppeld aan een bedrijfsethische praktijk. Sociale verantwoordelijkheid is met andere woorden niet alleen meer een zaak van maatschappijcritici of van politiek beleid. Het is een zaak van managers geworden. Sommige progressieve bedrijven zoals Body Shop of Levy Strauss voeren het sociaal verantwoord ondernemen hoog in hun vaandel. Sociale en ecologische verantwoordelijkheid is voor hen een bedrijfsinterne doelstelling geworden die gemeten wordt aan de hand van een sociaalethische audit (Bouckaert & Vandenhove, 1997, Reynaert, 1998). In Denemarken wordt in een aantal welzijnsinstellingen een ‘ethical accounting system’ toegepast. Ook bij ons wordt gezocht naar instrumenten om responsabilisering te bevorderen, al gaat het daarbij meer om financiele verantwoordelijkheid door kostenefficient beheer en veel minder om de behartiging van ethisch ondernemerschap. Hoe moeten we deze betekenisverschuiving inschatten? Om enige klaarheid te brengen zal ik vier verhalen over sociale verantwoordelijkheid tegenover elkaar plaatsen het sociaal-politieke, het economische, het bedrijfsethische en het religieusethische. Mijn hoofdstelling luidt verder dat omwille van de maatschappelijke omwentelingen van globalisering, liberalisering en deregulering, meer aandacht moet besteed worden aan het bedrijfsethisch concept van verantwoordelijkheid. In mijn laatste punt wil ik stilstaan bij enkele resultaten van een eigen onderzoek naar de praktijk van de sociale verantwoordelijkheid in de welzijnssector (Bouckaert & Vandenhove, 1996).